Rođenjem čovjek dobiva pravo da uživa u svom naslijeđu-baštini, ali isto tako dužnost svakog čovjeka je da čuva, njeguje i štiti svoju baštinu, jer ona ima za cilj da prikaže kulturološke, umjetničke, historijske i arhitektonske vrijednosti jedne zemlje.
Krajem XIX stoljeća u Visokom je postojalo više vjerskih objekata različitih konfesija koji su primjer koegzistencije različitosti i bogatstva ove čaršije. Jedan od takvih objekata bila je i visočka sinagoga koje nažalost više nema.
Svim stanovnicima u Visokom poznata je Jevrejska ulica, međutim, malo je poznato da ta ulica nosi naziv po sinagogi koja se tu nalazila, a ne po Jevrejima koji su tu živjeli, jer su njihove kuće mahom bile uz glavnu cestu.
Jevreji u Bosnu i Hercegovinu dolaze i naseljavaju se za vrijeme uprave Osmanskog carstva, odnosno početkom XVI stoljeća, a već u XVIII stoljeću naseljavaju Visoko dolazeći pretežno iz Sarajeva. Ubrzo nakon Austro-Ugarske okupacije u Visokom se gradi sinagoga (1885./1886.godine). Jevrejska opština kupuje zemljište od Salihbegović Ismeta u današnjoj Jevrejskoj ulici, gdje gradi jednospratno zdanje-sinagogu.
Po planovima grada iz perioda prije i poslije 1911. godine, tj. prije i poslije Jangije u Visokom, sinagogu možemo locirati negdje na sredini Jevrejske ulice. Kako navodi M. Filipović u „Glasniku geografskog društva“ (Beograd 1924. godine), sinagoga je bila sagrađena od kamena i opeke sa visokim stropovima, nije imala nikakvih ukrasa, vanjskih ni unutrašnjih, zidovi su bili malterisani i reljefni roza sefardske boje. Pročelje sinagoge nalazilo se u dvorištu koje je okruživalo ovaj sakralni objekat, a zadnji dio bio je okrenut prema ulici.
Po kazivanju savremenika tog doba, dipl. ing. šumarstva gospodina Esada Durajlića, ulaz u sinagogu nalazio se u dvorištu s istočne strane, a zemljište na kojem je izgrađena je iza kuća Saračevića u Jevrejskoj ulici. Gospodin Durajlić još navodi da je posljednji rabin u Visokom bio iz porodice Kabiljo.
Tokom Drugog svjetskog rata nacisti su pretvorili sinagogu u vojnički magacin, a krajem rata dobrim dijelom je uništena i opljačkana, te s njom i kuća rabina koja se nalazila u blizini. U fototeci Zavičajnog muzeja u Visokom postoji jedna fotografija sinagoge, najvjerovatnije snimljena 1941./1942. godine, gdje je uočljivo oštećenje ovog sakralnog objekta.
Po završetku Drugog svjetskog rata Jevrejska opština iz Zagreba dobila je nadležnost nad ovim zemljištem iz razloga što nije bilo niti jednog Jevreja u Visokom. Zemljište je prodato dvojici privatnika iz Visokog koji su porušili ostatke sinagoge i rabinove kuće i sagradili na tom prostoru dvije kuće. Po kazivanju gospodina Durajlića zemljište je kupio Fadil Frtuna čija kuća se i danas nalazi tu.
Iako danas ne postoje fizički tragovi postojanja sinagoge, postoje fotografije i dokumenti fundusa Zavičajnog muzeja u Visokom, planovi grada Visokog iz doba austrougarske okupacije koji se nalaze u arhivi Katastra Općine Visoko, na kojima se može vidjeti lokacija ove sakralne građevine.
U radu su korišteni dokumenti Općinskog arhiva koji se nalaze u Zavičajnom muzeju Visoko, Fototeka Zavičajnog muzeja-Zbirka: “Istorija – pali borci, žrtve rata i fašističkog terora, spomen groblja i spomen obilježja“ i kazivanje dipl. ing. Esada Durajlića iz Visokog.
Mirna Malić, historičar / Zavičajni muzej Visoko